Nhà truyền giáo đi bằng thuyền (Bắc Kỳ)
Bức Thư Của Francisco De Pina
Roland Jacques
Tài liệu Tập San ĐịNH HƯỚNG
Trần Duy Nhiên chuyển ngữ
(Bức
thư được chuyển ngữ ra tiếng Việt từ bản dịch tiếng Pháp, có đối chiếu với bản
dịch tiếng Anh)
Ít ai biết đến những người đi trước Alexandre
de Rhodes trong công trình đóng góp cho tiếng Việt. Đặc biệt, đây là trường hợp
người thầy của ông là Francisco de Pina, người mà ông đã tỏ lòng tri ân trong
lời tựa cuốn tự điển của mình. Tuy nhiên, các tài liệu lưu trữ về bước đầu công
cuộc truyền giáo tại Việt nam đã nhiều lần đề cập đến Francisco de Pina, trong
đó có một bức thư của ông mà đến giờ này chưa được xuất bản.
Những năm vừa qua, tôi chuẩn bị viết một cuốn
sách về ‘những người Bồ Đào Nha tiên phong trong lãnh vực ngữ học Việt Nam’, và
Pina sẽ chiếm một vị trí quan trọng trong tác phẩm này. Xin gởi đến độc giả của
Định Hướng, như một hoa quả đầu mùa, nguyên bản bức thư của nhà thừa sai và nhà
ngữ học tầm cỡ này, kèm với những chú thích bên lề. Muốn đọc những bình luận
đầy đủ hơn, đề nghị độc giả tham khảo cuốn sách của tôi.
*
[Đầu năm 1623]
Bình an Chúa Kitô.
Kính thưa cha, chúng con rất ước ao được cha
cho biết tin về Macao, về những gì đã xảy ra với người Hòa Lan, và về những
chiến công mà Chúa chúng ta đã ban cho thành phố ấy. Chúng con đã nhận được vài
thông tin về các việc này vào ngày hai mươi lăm tháng mười [1622] từ một con
thuyền của người Trung Hoa, nhưng tin tức rất mơ hồ, và chúng con cũng vừa biết
được rõ hơn ít nhiều từ phía Nhật Bản; nhưng kính thưa cha, chúng con mong được
cha cho biết tin về những ân huệ mà Chúa đã nhân lành thực hiện ở đấy để yên ủi
chúng ta.
Về những công việc của Giáo Điểm này, cha sẽ
rõ hơn khi đọc bản báo cáo thường niên. Theo thánh ý Chúa, năm nay người Nam Kỳ
đã mở mắt ra để nhìn thấy Đạo này, mà họ gọi là Đạo Pha Lăng (Hoa Lăng Đạo -
Đạo Bồ Đào Nha): nhìn rõ hơn bao giờ hết. Tại Kẻ Chàm[1], con đã thu hoạch hoa quả mà mình từng
gieo năm ngoái, dù phải trả giá bằng những cuộc tranh luận đối lập cam go, và
còn hơn thế nữa. Như vậy, dù con không xứng đáng, Chúa chúng ta đã muốn yên ủi
con. Thật vậy, người ta trách móc con đủ điều: “Cha muốn làm gì với Kẻ Chàm
đây?”, “Vì sao những người ở đấy lại không sinh hoa kết quả trước hết?” Ai ai
cũng chất vấn con, bề trên cũng như bề dưới, đến nỗi chỉ nói đến việc đi Kẻ
Chàm thôi thì con cũng thấy sợ hãi rồi; hay đúng hơn, khi con vừa mở miệng, thì
người ta bảo ngay: “Cái ông cha này, ông ấy muốn làm gì với Kẻ Chàm đây?”. Ai
không đi cày thì không biết lưỡi cày có đâm sâu xuống đất hay không, và cũng
không biết đất ấy là loại đất nào; về phần con, con nhìn thấy nhiều người có
thiện tâm, có khuynh hướng tự nhiên đón nhận ơn Cứu Độ, và sẵn sàng mở lòng đối
với Nước Trời: chính vì thế mà con không mệt mỏi giảng dạy giáo lý cho họ. Cuối
cùng, mùa màng đã trổ sinh. Điều con hối tiếc, ấy là mình không đạt được kết
quả đó nhờ lòng kiên nhẫn: giá như con có được lòng kiên nhẫn, con hẳn được yên
ủi hơn và làm đẹp lòng Chúa hơn. Do đó, kể từ năm nay, dựa trên những bước đầu
đầy hứa hẹn này, chúng ta có quyền hy vọng thu hoạch nhiều hoa quả hơn nữa.
Ba người đã trở lại. Họ là những tôn sư và
những nhà lãnh đạo các giáo phái trên đất nước này. Con đã và đang làm hết sức
mình để đặt nền tảng vững chắc vào lòng họ. Một người trong ba người ấy có hai
ngôi chùa và một cộng đoàn tín đồ. Một ngôi chùa đã vững vàng và có thu nhập,
và các tín đồ đã hứa theo chân Thầy mình; còn tại chùa kia, gỗ đã được chuẩn bị
và sẵn sàng để được dựng lên; nhờ ơn Chúa phù trợ, những gỗ ấy sẽ được dựng lên
cho Thiên Chúa. Mặt khác, một bà lớn khác cũng đã trở lại; đấy là một bicuni
(sư cô), và họ xem là người lãnh đạo của mình; trước kia bà rất giàu, nhưng bà
đã chọn nếp sống nghèo, sau khi dâng cúng tài sản của mình cho các sư sãi và
chùa chiền. Bà cho xây một ngôi chùa, và hiến tặng cho con ngay sau đó; nhưng
cần phải dời ngôi chùa ấy khỏi chỗ của nó hiện nay, nghĩa là trong một cánh
rừng, và chuyển ra phố để biến nó thành nhà thờ và giáo xứ. Ngoài các trường
hợp trên, cách đây vài ngày, có một nhà sư đến hiến cho con ngôi chùa của ông
cùng với cộng đoàn tín đồ; nhưng ngôi chùa này thì nhỏ, và các căn nhà không
lấy gì đồ sộ.
Tất cả những cở sở này, cũng như ngôi nhà hay
nhà nguyện Kẻ Chàm và nhà nguyện Cửa Hàn[2], đều thiếu thốn mọi sự, vì không có ảnh
tượng, dù là ảnh bằng giấy; và theo thiển ý, những nơi ấy vẫn cứ mãi như thế
cho đến khi có ảnh tượng để trưng bày đúng chỗ hầu Kitô hữu có thể đến cầu
nguyện vào các ngày chúa nhật. Vì thế, kính thưa cha, con xin cha xem xét việc
này; và nếu cha không dám gởi đến đây nhiều người mà cha có sẵn, thì xin hãy
phái Thầy Tadeu (Tađêô) đến với chúng con. Khi đến đây, thầy nên đem theo nhiều
sơn màu, ít ra là bước đầu - sau này, những người được thầy vẽ ảnh tượng có thể
đóng góp ít nhiều để mua sơn; và [thầy cũng nên đem theo] các tràng hạt, ảnh
đạo, hòm thánh tích, thánh giá, vân vân. Ở đây chẳng có một món nào, và bên ấy
không gởi gì đến cho chúng con cả; chỉ có mấy cha, với tư cách cá nhân, đã gởi
đến cho con độ hơn chục món đồ thờ phượng, mà năm nay con đã phân phát cho một
vài Kitô hữu nòng cốt; ở đây, người ta rất chuộng các tràng hạt bằng xương, mà
bên ấy thì giá cả không cao. Quả thật, kính thưa cha, chúng con biết rõ là cha
đã ra lệnh cung cấp cho chúng con mọi thứ, nhưng người ta không thực hiện gì
cả. [Cần phải có] <thêm vài bức ảnh hay [bức tranh] cỡ lớn dành cho những
nhà thờ mới kia. Năm ngoái, người ta đã gởi đến cho chúng con tượng thánh
Giacôbê[3], mà chúng con chưa cần đến trong giai
đoạn ban đầu này, giai đoạn mà chỉ có những ảnh tượng của Chúa, hay của Đức Mẹ
với Hài Nhi, thì mới thực sự cần thiết để giáo dục [đức tin cho] trẻ em...>[4]-
Ngoài ra, nếu cha chấp thuận và nếu có sẵn
người, hẳn là một trợ giúp không phải không đáng kể nếu cha phái đến, dù chỉ là
hai hay ba người, để chúng con có thể mở thêm một nhà nữa cho giáo sở chúng
con; theo thiển ý, nhất thiết phải chọn Kẻ Chàm, vì cần phải bắt đầu vun trồng
cho nơi này cùng với sự trợ lực, và theo phong cách riêng, của một nhà [dòng]
chính hiệu. Họ cũng có thể cư ngụ tại nhà này, vì có phương tiện sinh sống;
nhưng ở đây chúng con chỉ nói tiếng Nhật và tiếng Bồ Đào Nha, và không ai nói
tiếng An Nam cả. Còn nếu ta gởi họ đến Pulo Cambi (Qui Nhơn) để học, thì sẽ
không có ai để hướng họ đi đúng đường trong bước đầu, là bước rất khó khăn; mặt
khác, cần phải gởi cho cha Buzomi một người đồng hành, vì cha đang sống một
mình cùng với một Thầy. Kính thưa cha, hoàn cảnh hiện nay là thế đấy, xin cha
xem xét trong Chúa chúng ta điều mà cha nghĩ rằng mình nên làm.
Về việc học ngôn ngữ, thì Kẻ Chàm vẫn là nơi
tốt nhất, vì Triều Đình được đặt nơi đây; người ta nói năng rất chuẩn và có
nhiều thanh niên[5] học trò qui tụ về, nên những ai bắt đầu
học ngôn ngữ có thể tìm được sự giúp đỡ nơi các học trò ấy. <<Năm nay,
Cha Bề Trên đã chuyên tâm học ngôn ngữ, nhưng cha nản lòng vì không biết bao
giờ mới thông thạo đủ để có thể bắt đầu giảng dạy. Ngôn ngữ này làm một ngôn
ngữ có cung điệu, giống như cung nhạc, và cần phải biết xướng cho đúng thanh
điệu trước đã, sau đó mới học các âm qua bảng chữ cái. Cha Bề Trên đã nhận chú
Anrê, và tập nói với chú mỗi ngày hai lần, nhưng con không thể nói là cha có
phân biệt được các cung điệu hay không>> hoặc có nhận ra một dấu thanh
sắc nào là đúng hay sai. Thật vậy, cho đến hôm nay, cha chưa bao giờ hỏi con
một chữ nào; khi cậu thanh niên giúp việc không biết một từ hay không hiểu
nghĩa từ ấy, thì cha bảo: “Đi hỏi cha kia đi!” Đối với con, việc Cha Bề Trên
đến đây là một sự nâng đỡ; nhưng dù cha có nhiều đức tính tốt, thì đối với các
cung điệu và các âm vực, con không biết cha có thực sự am hiểu và có khả năng
phân biệt chúng chăng; bởi vì, dù cha có nói một tiếng hay không nói gì cả, thì
kết quả cũng gần như nhau. Dù sao, đấy là điều mà các Kitô hữu tại Kẻ Chàm đã
nói lại với con, vì cha đã đến đấy nhiều lần; [họ bảo rằng] cha không nói gì
khác hơn là “Chẳng phải, không phải” và họ ngạc nhiên vì sau một năm cha
không biết được gì nhiều hơn.
Về phần con, con đã soạn một tập nhỏ về chữ
viết và về các cung điệu của ngôn ngữ này; con hiện đang bắt tay vào ngữ pháp.
Tuy nhiên, mặc dù con cũng đã tập hợp những câu chuyện thuộc nhiều thể loại
khác nhau để ghi trích dẫn của các tác giả, hầu xác định ý nghĩa của các từ ngữ
và các mẹo luật ngữ pháp, thì cho đến giờ này con vẫn còn phải nhờ một người
đọc để con ghi ra bằng mẫu tự Bồ Đào Nha, hầu cho những người của chúng ta sau
này có thể đọc và học thuộc lòng, như từng học Cicéron và Virgile. Ngoài ra, con
đã tuyển được ba tập các bản văn có lý giải trong số những tác phẩm hay nhất mà
con tìm thấy tại Vương Quốc này. Công việc thì con không thiếu, và đây là phần
việc của con; nhưng con lại rất ít được trợ giúp, và đó là phần việc của các
đấng bề trên.
Năm nay, Cha Bề Trên đã quyết định bắt đầu ra
ngoài cùng với [người thông ngôn], chú Anrê, để đem hết khả năng mà truyền
giảng về các điều của Thiên Chúa. Anrê có khả năng xoay sở, vì chú đã từng nghe
con giảng vài lần; nhưng đối với những vấn đề liên quan đến các giáo phái và
các cuộc đối lý đối lẽ, chú không thể đi xa hơn, vì chú chưa được chuẩn bị, và
đối với Cha Bề Trên cũng thế, vì cha không biết tiếng nói. Augusto, anh jurubaça
(thông ngôn) của Cha Buzomi, đã học về ngôn ngữ và về các giáo phái; nhằm mục
đích này Cha đã mướn một gia sư dạy anh, và bây giờ anh là ngôi sao tại Pulo
Cambi. Trở lại với Anrê; năm ngoái, khi con muốn cho chú học thêm, thì Cha Bề
Trên đã giữ chú lại để học ngôn ngữ và thực hành với chú, nên cha không cho chú
đi học. Do vậy, khả năng chú còn kém, và con không biết chú có bền đổ ở lại
trong nhà một thời gian lâu nữa hay không.
Về các việc trong nhà, sức khỏe của tất cả
chúng con tạm bình thường, trừ trường hợp của riêng con và của Thầy José
(Giuse). Thật vậy, vào đầu năm nay, chúng con đã đến một giáo điểm và uống nước
tại đấy, sau đó chúng con đã ngã bệnh trầm trọng; phần con, con đã nằm một chỗ
năm mươi ngày, kể cả thời gian dưỡng bệnh, và bệnh con tái phát trong suốt ba
tháng tròn. Cha Bề Trên, qua việc nêu gương lành và tuân giữ sít sao các qui
định, đã chỉ dạy chúng con, làm cho chúng con ngạc nhiên và khiến chúng con xấu
hổ; tuy nhiên cần phải nói rằng, trong các giáo điểm, cách sống rất mực thước
và rất thâm trầm không lôi cuốn được nhiều người. Cha hiếm khi đi thăm viếng các
người Nhật. Suốt năm vừa qua, cha ở đây cùng với Cha già; thế nhưng một vài
người Nhật thuộc hàng khả kính đã lâm bệnh trong một thời gian dài và bệnh rất
trầm trọng, thế nhưng không ai biết đến họ cả: Cha cao niên thì ở nhà cầu
nguyện, và Cha Bề Trên thì học [tiếng Việt]...
Kính thưa cha, cha biết rất rõ là người Nhật
thích chén tạc chén thù. Thật là tốt lành nếu thỉnh thoảng mời họ đến dự một furumai
(bữa tiệc). Con đã từng cố gắng tổ chức hai lần, một lần cho những vị lãnh đạo,
và một lần cho những nhân vật quan trọng và ân nhân; hai lần ấy được tổ chức
vào các ngày lễ của tổ phụ chúng ta là Thánh Inhã và thánh Phanxicô Xaviê. Một
cơ hội tốt khác, ấy là trong mùa thuyền mành: một lần, con mời các thuyền
trưởng, và lần khác mời các doanh nhân hàng đầu, các nhân vật quan trọng, các
ân nhân và thân hữu. Cha Bề Trên cảm thấy khó chịu trong việc này, vì cha nghĩ
rằng mình hoang phí tiền bạc; tuy nhiên cha không có kinh nghiệm là thường
thường thì ta có lợi hơn, và theo thiển ý của con, không chỉ có lợi là kết hợp
được các người thiện chí, mà có lợi ngay trong vấn đề tiền bạc và lương thực
cho bữa tiệc nữa.[6] Hiếm khi con tổ chức một furumai mà
không có một ai đó gởi tiền của đến ủng hộ buổi lễ, mà [cũng hiếm khi] không
thừa ra.
Kính thưa cha, tình cảnh là như thế đó; cha có
thể xét xem mình phải xử sự thế nào cho tốt nhất, và ra lệnh cho phù hợp, để
tránh trình trạng người thì làm không hết việc, kẻ thì ăn rồi ngồi không. Theo
thiển ý của con, dựa trên những gì con nhìn thấy và trên kinh nghiệm bản thân,
thì hai lần mời tiệc vào mùa thuyền mành là điều không thể bỏ qua được; đối với
những người [Nhật] thường trú tại đây, chỉ cần mời một lần thôi, nhưng tùy theo
hoàn cảnh, thì hai lần cũng có thể là cần thiết.
Kính thưa cha, Cha Bề Trên đã đúng khi cố hết
sức mình để hành xử phù hợp với các chỉ thị mà cha nhận được kể từ ngày cha
sang đây, và trước tiên là về vấn đề chi tiêu. Nhưng sai lầm trong quan niệm
của cha, ấy là đôi khi cha tưởng rằng mình tiết kiệm đồng tiền truyền giáo khi
nào cha chẳng có lấy một đồng bạc; thế nhưng, theo cách này, cha tiết kiệm một
đồng để rồi lại mất đi hai đồng.
Kính thưa cha, năm ngoái con viết cho cha rằng
con đã mua hai ngôi nhà của bà mẹ cô Gioanna tại Kẻ Chàm, mỗi nhà có ba căn,
một nhà dùng để ở và nhà kia làm nhà nguyện. Mục đích của con là chúng ta có
được một cơ ngơi thuộc quyền sở hữu của mình tại một địa bàn rất quan trọng của
Vương Quốc này, để chúng ta có thể dâng thánh lễ và tiếp tục gieo trồng và nuôi
dưỡng nhóm Kitô hữu tại đây. Thực ra, nếu ngôi nhà thuộc quyền sở hữu của chúng
ta thì vài người sẽ dễ dàng đến đây, và họ sẽ không đến nếu đó là cơ ngơi của
một người khác, bởi lẽ họ không quen biết chủ nhân của ngôi nhà. Con cũng đã
mua như thế là vì một ngôi nhà làm sẵn thì giá cả rẻ hơn. Vả lại, ở giai đoạn
đầu như hiện nay, thì các ngôi nhà đấy là đủ cho chúng ta rồi: quả thật, dù sao
đi nữa chúng cũng thuộc quyền sở hữu của chúng ta, cho nên thế nào cũng có thêm
vài người nữa, vì tình yêu Chúa, sẽ đến với chúng ta... <...>
Trong mỗi ngôi nhà, cần có ít nhất là ba
[thanh niên] giúp chúng ta những việc vặt vãnh trong nhà, và ta nên dành cho họ
thì giờ để họ học chữ, học ngôn ngữ của họ cũng như ngôn ngữ của chúng ta. Muốn
như thế, vì thiện ích của Miền Truyền Giáo này và nhằm những bước phát triển về
sau, chúng con cần được giúp đỡ, và kính thưa cha, cha hãy cho phép chúng con
được linh động hơn một tí. Về phần con, ý thức về những khó khăn tài chánh của
giáo điểm này, nên con luôn tiến hành công việc một cách thật đắn đo; con chưa
bao giờ có được nhiều hơn hai thanh niên trong nhà cùng một lúc, và không phải
lúc nào cũng có được hai người. Đấy là chưa nói đến việc các chú cư ngụ tại đây
với tư cách là gia nhân để giúp việc trong nhà hơn là để được huấn luyện trở
thành những người phụ giúp việc Chúa.
Trong những năm đầu, con đã dạy dỗ một chú tên
là Anrê; kế đến chú đã ở với cha Marques với tư cách là người thông ngôn, và
sau đó, nghĩa là hiện nay, Cha Bề Trên đưa chú về để cũng làm nhiệm vụ ấy. Giá
như cha không làm như thế, thì hẳn cha đã nhốt mình trong nhà mà làm bao nhiêu
việc khác, và không có một ai để cha tập nói hoặc học một từ nào. Về phần người
thanh niên thứ hai mà con đã dạy dỗ, tên là Francisco (Phanxicô), con đã nhận
chú ở tuổi lớn hơn, và vì công việc đa đoan nên chú không thể học được gì cả.
Như thế, chú không thực thi được nhiệm vụ gì ngoài việc cùng đi đây đi đó với
con và nấu ăn, đến nỗi cha của chú phải nổi giận và bảo rằng ông phó thác chú
cho chúng con là để chú được nên người và đi học, chứ không phải để làm bếp.
Ông đã đi đến mức là nhiều lần sai người đến đem chú về, nhưng phần con thì con
vẫn kéo dài thời gian.
Hiện nay, chú ấy đã hai mươi tuổi rồi, và sẽ
không còn ở lại trong nhà bao lâu nữa. Năm nay, con muốn nhận vài chú nhỏ hơn,
nhưng các chi phí khiến con e sợ. Vì thế, kính thưa cha, xin cha xem xét việc
này trong Chúa chúng ta.
Đối với con, những thanh niên này không thực
sự cần thiết, bởi vì con đã biết tiếng nói; nhưng đối với những người chân ướt
chân ráo đến đây, và trong tương lai, thì các thanh niên ấy sẽ có việc để làm.
Mặt khác, họ không muốn ở lại đây với con, vì con chỉ dạy cho họ viết chữ theo
mẫu tự của chúng ta thôi; vì lý do đó, họ muốn đến Pulo Cambi ở với Cha Buzomi;
cha sẽ cho họ đi học, tìm thầy cho họ; hoặc là họ muốn học tập ở nhà mình. Phần
con, trong Tỉnh Dòng này, con không lông bông giữa việc học ngôn ngữ và việc
truyền giảng giáo lý; vấn đề là con không có ai để nâng đỡ mình một tí. Chính
bản thân con phải giảng dạy giáo lý, phải ra ngoài đi gặp những người mới đến
và những người sắp đi, phải trò chuyện nơi này nơi khác... Chính bản thân con
phải viếng thăm các Kitô hữu, những người ở gần cũng như ở xa, để biết được
bệnh tình của họ và những biến cố vui buồn trong đời họ; và khi có chuyện gì
xảy ra, nếu con không đi, thì không có ai đi cả. Những thông điệp quan trọng
hoặc gởi cho những nhân vật có chức có quyền, thì không có ai mang đi cả, do
đó, từ trước đến giờ, con gánh vác mọi việc trên đôi vai của mình.
Tại Pulo Cambi, Cha Buzomi có được hai hay ba ông
sãi - bonzo giúp cha làm mọi việc. Như thế, nếu chuyện gì xảy ra,
nếu có việc phải giải quyết hoặc những thông điệp quan trọng, cha phái người
thông ngôn hoặc một trong các ông sãi; khi giờ giáo lý kết thúc, cha ra
về, và họ thì ở lại hoặc để ôn tập, hoặc để chuyện trò với các dự tòng. Còn con
thì phải làm mọi sự, và vì thế con cảm thấy mình rất mệt mỏi, kiệt quệ, về sức
khoẻ và về mọi mặt. Vì vấn đề chi phí, Cha Bề Trên không cho phép có sự hiện
diện của những ông sãi trong nhà chúng con. Thật vậy, ở đây có hai nhà
sư đã trở lại, họ rất muốn ở cùng nhà với con; như vậy hẳn sẽ là chuyện hay cho
việc gìn giữ ngôi nhà Kẻ Chàm: trên thực tế, cho đến nay, khi con không có mặt
tại đấy, thì con giao lại cho một thanh niên trong số những người giúp việc cho
chúng con. Và đặc biệt tại nơi ấy, vì có nhiều người thường xuyên tới lui, cần
có sự hiện diện của một người đủ khả năng rao giảng vào ngày chúa nhật và đọc
một vài kinh đạo khi không có thánh lễ; cũng cần có một người tiếp tục giảng
dạy và giải thích giáo lý; nói cách khác, một người tưới nước cho những cây đã
trồng và tiếp tục trồng cây. Thiếu tưới nước, ít ra trong bước đầu còn khó khăn
này, thì thật là đáng tiếc, vì như thế những cây con còn non yếu sẽ không mọc
lên mạnh mẽ được.
Kính thưa cha, xin cha xem xét tình trạng này,
và trước nhan thánh Chúa, xin cha quyết định rồi ra lệnh phù hợp; phần con,
trong giới hạn khả năng của mình, con sẽ tuân lệnh cha khi hành xử, nhưng nếu
vượt qua giới hạn ấy, con không thể còn bị trói buộc nữa. Từ ngày con đến Miền Truyền
Giáo này cho đến nay, con luôn bước đi một mình để phục vụ Giáo Điểm, và con
chưa bao giờ dám chi tiền để có được một người giúp đỡ mình. Thật vậy, giá như
con chi tiền để mướn một gia sư dạy con tiếng nói và chữ viết, thì ngày nay con
đã là một người thợ rành nghề rồi; trong khi đó, chính vì lý lo trên, hiện nay
con không biết chữ viết, và điều này là một thiếu sót đáng tiếc; về phần tiếng
nói, vốn từ ngữ con có được là những gì mà con đã dùng móng tay mình để cào lên
được từ mặt đất, và chỉ có thế thôi.
<<......>>
(Ghi chú của người sao chép: Chuyện này
không có phần kết thúc)
[Faifo,.... 1623. Francisco de Pina, Dòng Tên,
kính gởi Cha Jerónimo Rodrigues senior, Linh Mục Phụ Trách các Miền Truyền Giáo
Nhật Bản và Trung Hoa, tại Macao][7]
Ghi chú của người chuyển ngữ:
- Những từ viết nghiêng là những từ được giữ
nguyên như trong bản chính.
- Những cụm từ viết trong móc đơn [...] là
những cụm không có trong bản gốc, nhưng dịch giả (các văn bản tiếng Pháp, tiếng
Anh, tiếng Việt) thêm vào cho rõ nghĩa.
- Những từ viết trong ngoặc đơn (...) là những
từ giải thích một từ trước đó, hoặc do chính tác giả ghi, hoặc do các dịch giả
ghi.
*
Cách trình bày của bản chép tay.
Trong quyển sách đánh số 49/V/7 của bộ
Jesuítas na Ásia, được lưu trữ tại Biblioteca da Ajuda, Lisbonne, cuối tờ 413r
có ghi câu này: «Parte de 22, e 23, declaro de seis centos ; esta me parece
de Pe Pinna », tạm dịch là: “[Tài liệu này] thuộc [năm] 22 và
23, tôi nói rõ: [năm một ngàn] sáu trăm; tôi nghĩ rằng [bức thư] này là của Cha
Pina”. Bức thư được gán cho Francisco de Pina này chiếm độ chừng 7 trang viết
tay (tờ 413r đến 416r), tiếng Bồ Đào Nha, xen lẫn vài cụm từ La Tinh, Nhật hay
Mã Lai, và nhất là vài tiếng Việt Nam được ghi bằng mẫu tự La tinh - hẳn là sai
thời điểm nếu ta bảo rằng đó là chữ quốc ngữ. Chữ viết rất sắc sảo và đều đặn,
chứng tỏ đây là công trình của một nhà sao chép rành nghề. Tình trạng bảo quản
của giấy và nét tương phản của mực còn rất tốt. Người sao chép đã ghi thêm ở
cuối thư, tách khỏi nội dung văn bản bằng hai gạch và một ngôi sao, câu sau
đây: «Nam tem fim esta hystoria», nghĩa là “Chuyện này không có phần
kết thúc”
Như mọi văn kiện trong bộ này, đây không phải
là bản gốc tự tay Pina viết ra, nhưng là bản sao từ một bản gốc được lưu trữ,
và được chép lại một thế kỷ sau đó. Khi sao các bức thư, người chép thường ghi
lại tên người viết và người nhận, nơi và ngày viết, nhưng ông không tìm thấy
những dữ liệu này trong bản viết tay ông có trước mặt: ngày tháng và tên tác
giả, mà ông đề xuất một cách thận trọng, xuất phát từ việc phân tích nội dung.
Khi nghiên cứu để xuất bản, tôi đã đề ra giả
thuyết sau: đây là bản sao của một văn bản chưa được hoàn tất, nói cách khác,
đó là bản nháp của một bức thư hơn là chính bức thư ấy. Bản gốc, mà giờ đây ta
chỉ còn lại bản sao, ít nhiều là một loạt các ý nghĩ ghi ra lộn xộn trên một tờ
giấy, nhưng chưa phải là một bức thư hoàn chỉnh, giống như các bức thư mà người
ta viết vào thời ấy. Bởi lẽ là một bản nháp, do đó ta cần phải bỏ ý định sắp
xếp cho văn bản có được một bố cục mạch lạc. Dù sao, việc di chuyển hai phân
đoạn cũng đã giúp chúng ta có được một bản văn mà ta hoàn toàn hiểu được ý
nghĩa, như độc giả đã có thể nhận thấy.
Vì sao bản nháp này lại được gìn giữ trong hồ
sơ lưu trữ tại Macao, rồi sao chép lại? Tôi đưa ra giả thuyết là có thể
Francisco de Pina chưa bao giờ gởi bức thư này đi. Ông viết ra để trút bầu tâm
sự vào một lúc quá mệt mỏi; trong quá trình viết thư, ông ghi ra những điều xấu
mà ông nghĩ về các bề trên của mình. Khi bình tâm lại, ông đã muốn sau này sẽ
viết một văn bản theo đúng phép tắc của nhà đạo hơn, hoặc đơn giản là ông đã bỏ
ý định viết bức thư ấy. Tuy nhiên, ông vẫn giữ bản nháp để đọc lại vào những
ngày tươi sáng hơn. Sau khi ông chết bi thảm vào cuối năm 1625, bản nháp này
hẳn được đem về Macao cùng với các đồ đạc khác của ông. Những người nhận được
bản này đã đủ khôn ngoan để xếp vào hồ sơ lưu trữ, vì đây đúng là một chứng từ
bột phát và chưa được phổ biến, hoàn toàn khác với văn phong đúng khuôn đúng
phép của các báo cáo thường niên. Những sinh hoạt đời thường được mô tả trong
bức thư này giúp ta hiểu được rằng quá trình sáng tạo chữ quốc ngữ không phải
là một công việc trong phòng thí nghiệm: đây là công trình của những người dấn
thân vào hoạt động với ít nhiều hăng say. Bức thư làm sống lại bầu không khí đó
một cách sống động và trực tiếp, và tính chất bột phát này là giá trị lớn nhất
của bản văn. Tác giả không viết cho hậu thế, và cũng không nhằm thỏa mãn óc
hiếu kỳ của Kitô hữu Âu Châu, như trường hợp các bức thư chính thức và những
cuốn sách mang tính giáo dục vào thời ấy. Sự thẳng thắn của Pina bù đắp dư dật
cho những khiếm khuyết trong văn bản của ông.
Thời điểm viết bức thư
Thời điểm được người sao chép gán cho bức thư
là thời điểm phỏng chừng: 1622-1623, dựa trên nội dung bức thư. Cuộc tấn công
của người Hòa Lan vào Macao là một biến cố được người ta biết rõ: biến cố này
xảy ra ngày 24 tháng 06 năm 1622. Pina xác định rằng tin tức đã đến Hội An ngày
25 tháng 10 qua đường Trung Hoa, và sau này qua đường Nhật Bản; các thuyền mành
của người Hoa đã cập bến khi ông viết bức thư này. Có một chỉ dẫn khác liên
quan đến Manoel Fernandes, bề trên giáo điểm, từng có mặt tại Hội An “được một
năm tròn”. Quả thế, một lá thư do Fernandes ký tên, còn giữ trong cùng một hồ
sơ lưu trữ, cho biết rằng ông đến đấy ngày 05 tháng 01 năm 1622[8].
Như thế, lúc ấy là vào những tháng đầu năm 1623. Tháng Giêng thì có vẻ quá sớm:
Pina có bắt đầu viết thư chăng, dù là viết một bản nháp, khi mà gió bấc mùa
đông còn thổi mạnh, và không có một con thuyền nào dự định lên đường đi Macao
trước khi mùa xuân đến?
Tác giả và người nhận
Vì tác giả không trực tiếp ghi ra tên mình và
tên người nhận, nên người sao chép đã tỏ ra thận trọng. Việc ông gán bức thư
này cho Pina[9] là dựa trên nội dung của chính bức thư.
Qua nghiên cứu phê bình, cá nhân tôi nhận thấy rằng đây là giả thuyết duy nhất
có thể đứng vững.
Francisco de Pina là một người Bồ Đào Nha[10],
sinh tại thành phố Guarda năm 1585 hay 1586. Ông đến Nam Kỳ trể nhất là vào năm
1618 (có thể là 1617), và đã làm việc ở đấy cho đến chết, trong một tai nạn xảy
ra tại bờ biển Đà Nẵng ngày 16 tháng 12 năm 1625. Gia nhập dòng Tên từ lúc 19
tuổi, ông đã học nhiều năm (Văn Học và Thần Học) tại Trường Dòng Macao.
Tên người nhận bức thư này không được ghi ra,
nhưng không thể nào nghi ngờ được: người nhận là một linh mục dòng Tên cư ngụ
tại Macao, có quyền quyết định đối với miền truyền giáo Nam Kỳ. Như vậy, vị này
chính là “Linh Mục Phụ Trách các Miền Truyền Giáo Nhật Bản và Trung Hoa”, cha
Jerònimo Rodrigues senior. Nhân vật quan trọng này cư ngụ tại trường dòng
Macao. Rodrigues là một người Bồ Đào Nha, sinh năm 1567 tại Monforte gần thành
phố biên giới Elvas thuộc miền Alentejo, Bồ Đào Nha. Trước kia, ông truyền giáo
tại Nhật Bản, và thông thạo ngôn ngữ này: những liên hệ đến các thực tại Nhật
Bản toát ra từ lá thư của Pina, và những từ ngữ Nhật Bản được ghi trong thư,
thì rất quen thuộc đối với ông.
Công trình ngữ học của Francisco de Pina
Một người Châu Âu quan tâm đến tiếng Việt.
Điều toát ra ngay tức khắc từ bức thư của
Pina, ấy là mối quan tâm đặc biệt của tác giả đối với tiếng Việt, cùng với niềm
đam mê mà ông dành cho tiếng này. Cái nhìn phê phán không khoan nhượng đối với
anh em linh mục của ông là nhắm vào trình độ ngôn ngữ của họ. Những lời phàn
nàn mà ông thốt lên liên quan đến tình trạng thiếu thốn tiền bạc khiến ông
không thể học tập nghiêm túc và cũng không thể cho các thanh niên đi học. Niềm
tự hào lớn nhất của ông chính là vốn tiếng Việt mà ông có được nhờ biết bao
công sức đã bỏ ra.
Không cần phải nói rằng mối quan tâm đặc biệt
và niềm đam mê ấy gắn liền với công trình truyền đạo mà ông đã tận hiến đời
mình, với tư cách là linh mục Dòng Tên. Nhưng các tường thuật của những linh
mục khác, trong số đó phải kể đến cuốn sách do Borri phát hành, thì đầy dẫy
những chuyện về phép lạ và những việc kỳ diệu, thế nhưng bức thư của ông lại
không hề nhắc đến. Trước tiên, Pina mong thuyết phục đối tượng của mình bằng
chính lời nói, một lời nói dựa vào di sản văn hóa Việt Nam cũng như dựa vào
hành trang biện giáo Âu Châu. Cách ông sử dụng tiếng [Việt] cũng nhằm cho vừa
tầm với bất cứ người tân tòng Việt Nam nào và với những ai quan tâm đến giáo
thuyết mới. Muốn rao giảng, trình bày giáo lý, giáo dục đức tin cho trẻ em, ông
cần phải có khả năng diễn đạt bằng tiếng nói của người bình dân thất học. Ngôn
ngữ nói hẳn cũng đã được dùng để trình bày các khái niệm sơ đẳng của Kitô giáo
trong các câu giáo lý hay trong các bản kinh. Vì thế, bức thư của Pina cho thấy
phải có một sự dung hòa giữa chữ nho, mà ông cần một người giúp đỡ, và chữ viết
theo mẫu tự la tinh, mà ông rất thông thạo nên không cần trung gian nào. Ngôn
ngữ viết theo mẫu tự được thực hiện trước hết là vì lợi ích của bản thân ông,
và của những anh em linh mục mà ông chờ đợi sẽ đến sau này.
Francisco de Pina và những học trò người Âu
của ông.
Được hun đúc bằng một lòng đam mê đến như thế,
nên Pina cảm thấy mình quá cô độc để chu toàn công trình ngôn ngữ và văn hóa mà
ông đã dự định. Do đó, kế hoạch này được thực hiện thông qua việc đào tạo những
người Âu Châu khác, và công trình của ông trở thành mối quan tâm và niềm đam mê
chung. Pina sợ rằng mình không thể hoàn tất kế hoạch đầy cao vọng là dạy và
nghiên cứu tiếng [Việt] như ông đã dự định, vì có sự cạnh tranh của cộng đoàn
Dòng Tên tại Pulo Cambi (Quy Nhơn) và vì thiếu phương tiện tài chánh.
Về điềm này, ít ra các vị bề trên của ông sẽ
lắng nghe: Chính Pina, bề trên cộng đoàn Dòng Tên tại Kẻ Chàm vừa được thành
lập, là người được giao trách nhiệm vào năm 1624 để khai tâm tiếng Việt cho hai
linh mục dòng Tên vừa mới đến: António de Fontes và Alexandre de Rhodes[11].
Sự thành công của ông đã ngang tầm với điều ông mong mỏi, và khi ông qua đời
năm 1625, ngọn lửa học tiếng Việt không hề tắt lịm trong lòng các anh em linh
mục trẻ của ông.
Francisco de Pina và những cộng tác viên bản
địa..
Khi đọc một vài tác giả, ta có cảm tưởng rằng
những đối tượng chính, nghĩa là những người mà tiếng Việt là tiếng mẹ đẻ, đã
tham gia một cách thụ động vào công trình sáng tạo chữ Việt ở thế kỷ thứ XVII,
như thể đấy là một chuyện chỉ liên quan đến người Âu Châu, và một vài nhà nho
xem đấy là một hành động phản bội văn hóa. Quan niệm này không khớp với những
thông tin toát ra từ bức thư của Francisco de Pina. Chính ông và anh em linh
mục của mình đã cố gắng qui tụ quanh họ những cộng tác viên có trình độ, mà
thiếu đi thì công việc nghiên cứu ngôn ngữ nghiêm túc không thể nào thực hiện
được. Pina xem sự cộng tác của một ông thầy và của các đồ đệ trẻ là điều không
thể thiếu được.
Muốn thực hiện thật tốt dự án về ngôn ngữ, các
nhà thừa sai trước hết phải có được trình độ khoa học của một người sành sỏi về
tiếng Việt. Pina không thể không ganh tị với người anh em Buzomi là người có
nhiều phương tiện mà lại tận dụng quá ít. Các vị thầy mà ông mong có tiền để
mời dạy là những nhà nho và những nhà sư có học thức, những người đã trở lại
đạo hay ít ra có cảm tình với việc truyền giáo. Tinh thần cởi mở của họ sẽ đảm
bảo cho việc mở rộng một cuộc đối thoại đích thực giữa các nền văn hóa.
Vai trò của các thanh niên thì phức tạp hơn.
Trước hết họ là những người ôn tập cho những người mới học.[12] Nhưng điều quan trọng đối với họ là sau
đó phải chuyên sâu vào ngôn ngữ và văn chương. Điều này có nghĩa là những chàng
thanh niên Việt Nam, theo quan điểm của Pina, được kêu gọi để đóng vai trò hàng
đầu trong việc đặt cơ sở trí tuệ và trình bày Kitô giáo một cách độc đáo tại
Việt Nam. Trong khi chờ đợi, họ cần phải nắm thật vững cái mà Pina gọi là ‘chữ
của chúng ta’, nghĩa là mẫu tự dùng để phiên âm ngôn ngữ nói của dân chúng.
Kiến thức thực tiễn này hẳn phải bao gồm những kiến thức cơ bản về tiếng Bồ Đào
Nha, không chỉ hữu ích cho các nhu cầu nho nhỏ trong cuộc sống trong nhà, mà
còn có thể thông ngôn cho các vị thừa sai khi các ông giải thích giáo lý và
trong những cuộc tranh luận đối lập.[13] Cuối cùng, sau khi học ‘chữ Bồ Đào Nha’,
các thư sinh phải nhanh chóng có đủ trình độ để góp phần vào việc phiên âm các
văn bản thuộc di sản văn chương Việt Nam, và hoàn chỉnh chính hệ thống phiên âm
ấy, mà sau này trở thành chữ quốc ngữ. Các thanh niên này đang ở vào độ tuổi
còn dễ uốn nắn; họ được mời gọi trở nên những cộng tác viên đích thực trong một
công cuộc chung: Mọi người cùng viết một thứ chữ, cùng chia sẻ kiến thức cho
nhau và đặt một nền tảng vững chắc để tiến hành các cuộc trao đổi, thảo luận,
tranh luận cần thiết hầu có được sự tác động qua lại giữa hai nền văn hóa với
nhau.
Tạo ra những công cụ làm việc.
Lòng đam mê của Pina đối với tiếng Việt và
công việc đa đoan đủ loại cũng không ngăn cản được ông sống như một người có
trật tự và có phương pháp, một người chuyên cần nhẫn nại xây dựng những công cụ
làm việc khả dĩ giúp mình và người khác vững bước đi vào việc hiểu biết và sử
dụng ngôn ngữ này. Trong bức thư của mình, ông liệt kê với ít nhiều tự hào kết
quả của những công trình ngữ học: soạn một tập nhỏ về cách viết và các cung
điệu, tập họp một vài hồ sơ nhằm thực hiện một cuốn ngữ pháp đầy đủ. Những ‘mẩu
chuyện’ cần phải cho đọc và ghi ra chữ bằng mẫu tự La tinh là những văn bản vẫn
còn nằm trong vòng bí ẩn: tiếc rằng Pina không nói rõ là ông trích dẫn tác giả
nào, thể văn nào và tác phẩm nào. Đấy cũng là trường hợp của những tập ‘các văn
bản có lý giải’ mà ông đã tuyển trong số ‘những văn bản hay nhất tại vương
quốc’. Dù sao đi nữa, theo quan điểm của Pina, rõ ràng việc sáng tạo một loại
chữ viết theo mẫu tự la tinh chính là một công cụ hữu hiệu để hiểu biết một
ngôn ngữ hơn là một mục đích nội tại; không thể nào tách rời ngôn ngữ hằng ngày
ra khỏi phần văn chương. Tôn giáo mới cần phải chấp nhận đối đầu và đối thoại
với toàn bộ một nền văn hóa đã có từ trước, và đặc biệt với những gì tốt đẹp
nhất mà nền văn hóa đó đã sản sinh.
Francisco de Pina và kế hoạch cho tương lai.
Kế hoạch tổng thể mà bức thư của Pina cho thấy
thì có vẻ mạch lạc: mục tiêu là cung cấp cho mọi người, dù họ là ai, những công
cụ ngôn ngữ phù hợp để tạo ra sự gặp gỡ hằng mong ước giữa nền văn hóa Việt Nam
và đức tin Kitô giáo. Kế hoạch cho tương lai ấy nhất thiết phải thông qua việc
nắm vững cả ngôn ngữ nói lẫn hai cách viết tiếng Việt: chữ quốc ngữ, còn ở dạng
phôi thai, và chữ nho. Nắm vững như thế là một điều rất cần thiết vừa cho bản
thân ông vừa cho những người Âu Châu khác, cũng như cho những người Việt Nam
đồng tình với cách làm của ông. Không làm chủ được hai cách viết tiếng Việt ấy
- cách thứ nhất chứa đựng sự phong phú văn hóa và cách thứ hai đầy hứa hẹn cho
tương lai - thì theo ông, không thể nào trở thành một ‘người thợ rành nghề’.
[1] Nguyên tác: « Cachão », cũng được viết là «
Cacham » trong tiếng Bồ Đào Nha, vì hai cách viết đều đọc như nhau.
[3] Thánh Giacôbê « São Tiago » là vị thánh rất
được tôn kính trong Kitô giáo tại Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha
[4] Các dấu < > và << >> chỉ
cho biết đây là nơi mà đoạn văn hẳn phải được chèn vào. Vị trí trong bản gốc là
ở chỗ khác, được xác định cũng bằng các dấu ấy.
[5] Nguyên tác: ‘trẻ em’. Thuật ngữ Bồ Đào Nha
‘menino’ (trẻ em) vào thời ấy thường được dùng để chỉ các thanh thiếu niên.
[7] Ngày tháng viết thư, tên người viết và người
nhận không được ghi trong bản chép tay. Đây chỉ là những suy đoán.
[8] Bức thư chưa được phổ biến này đề “Nam Kỳ,
ngày 06 tháng 07 năm 1622”; bản sao không ghi tên người nhận, nhưng theo nội
dung, bức thư này, cũng như bức thư của Pina, đều được gời đến vị Phụ trách
Dòng Tên tại Macao; thư này chủ yếu đề cập đến đoàn đại diện được Macao phái
đến cho ‘Quốc vương Nam Kỳ”, nghĩa là Chúa Nguyễn. Biblioteca da Ajuda
(Lisbonne), Jesuítas na Ásia, quyển 49/V/7, tờ 347r-349r.
[10] Nhiều tác giả ngày nay cho rằng ông là người
Ý. Sự sai lầm khá khó hiểu này dường như bắt nguồn từ tác phẩm có nhan để là:
Voyages et travaux des missionnaires de la Compagnie de Jésus pour servir de
complément aux Lettres édifiantes, ‘Những cuộc du hành và hoạt động của các
nhà thừa sai Dòng Tên để sử dụng bổ túc cho các Lá Thư Giáo Huấn’, tập 2, Truyền
Giáo Nam Kỳ và Bắc Kỳ, F. De Montézon và É.Estève xuất bản, phát hành tại
Paris năm 1855. Trương Vĩnh Kỳ hẳn đã dùng tài liệu này để soạn cuốn Lịch Sử An
Nam (Cours d’histoire annamite)
[11] Nhiệm vụ này được xác nhận trong một bức thư
của Gabriel de Matos, đề ngày 05 tháng 07 năm 1625, gởi cho cha bề trên dòng
Tên tại Rôma: “Hiện nay chúng ta có ba nhà; hai nhà kia đã được thiết lập
trước đây. Con mới thiết lập nhà thứ ba tại Triều Đình của ông Chúa (Nguyễn);
ba cha cư ngụ tại đấy: Cha Francisco de Pina, một người thông thao tiếng Việt,
là bề trên và thầy dạy, và các cha Alexandre de Rhodes và António de
Fontes là thuộc cấp và học trò.” Bản gốc tại Hồ Sơ Lưu Trử sử học của Dòng
Tên (Rôma). Jap.-Sin, Tập 68, tờ 17. Đoạn trên đây được Đỗ Quang Chính
trích dẫn bằng tiếng Bồ Đào Nha, trong Lịch sử chữ Quốc ngữ 1620-1658,
trang 35.
[12] Ở đây, thiết tưởng nên nhắc đến ‘cậu bé trong
nước, với đầu óc thật thông minh”, hẳn là được Francisco trao phó cho Alexandre
de Rhodes; cậu này đã dạy cho ông trong vòng ba tuần “tất cả các cung điệu của
ngôn ngữ này, và cách đọc mọi chữ”, và cũng trong ba tuần ấy, cậu đã học ‘đọc
chữ của chúng ta, viết chữ, và giúp lễ...” (xem A. de Rhodes, Divers voyages
et missions, trang 73)
[13] Sau đây là điều mà sử gia D. Bartoli ghi lại
về phương pháp mà Buzomi đã sử dụng để làm việc chung với người thông ngôn của
mình: « In tanto mentre ancor non potea valersi della sua lingua al ministero
della diuina predicatione, adoperaua l’interprete, già con isquisita cura, e
con ugual patienza ammaestrato di quanto era da ragionarsi in publico,
prouandosi prima in segreto il Padre a dire in sua lingua, e il Cocincinese a
ripeterlo nella sua, con parole sì proprie, che la copia, per dir così,
fedelmente rispondesse all’originale. » (Dell’Historia della Compagnia di
Giesù: La Cina, terza parte dell’Asia, tr. 618). Tạm dịch: “Khi ông không
thể tin cậy vào [kiến thức về] ngôn ngữ để thực hiện sứ mạng rao giảng đạo
Chúa, ông sử dụng người thông ngôn, mà trước đó ông đã đào tạo kỹ lưỡng và nhẫn
nại về những gì cần giải thích cho dân chúng; trước tiên ông Cha cố gắng nói
bằng ngôn ngữ mình, và anh Nam Kỳ lặp lại trong ngôn ngữ của anh, với những từ
ngữ đủ chuẩn xác để cho bản sao, nếu có thể gọi như thế, phải trung thành với
bản chính.”
