Thiên nhiên ở Phần Lan
Trịnh Bá Dương
Tia Sáng
Trong khoảng 15 năm nay tiếp xúc,
đi lại, làm việc, học tập tại Phần Lan, tôi thấy rất rõ là mọi công dân trong
xã hội, từ nhà kinh doanh, nghệ sỹ, sinh viên, đặc biệt là giới trẻ, họ rất chủ
động và tự tin và tham gia các hoạt động sáng tạo ở khắp mọi nơi.
Vào năm 2008, nhân kỷ niệm 35 năm
quan hệ ngoại giao Việt Nam - Phần Lan, Tổng thống Phần Lan (lúc đó là Tarja
Halonen) lần đầu tiên có chuyến viếng thăm chính thức Việt Nam kèm theo một
đoàn doanh nghiệp lớn của đất nước mình. Bà Halonen đã có bài phát biểu tại
diễn đàn kinh doanh Việt Nam – Phần Lan. Trong bài phát biểu rất ngắn này tôi
đặc biệt lưu ý tới một số điểm sau:
Thứ nhất, bà không giới thiệu
nhiều về văn hóa dân tộc (bản sắc dân tộc) hay thiên nhiên tươi đẹp như kiểu
của Việt Nam chúng ta vẫn hay làm (bởi vì cái này trong các tài liệu giới thiệu
đất nước con người của Phần Lan đều đã đầy đủ), mà mở đầu bà nói ngay về Phần
Lan gắn với những thương hiệu đứng đầu thế giới như NOKIA, POLAR… đã phát triển
trong thời gian rất ngắn, với những slogan đậm chất nhân văn, ngắn gọn và giản
dị: “Connecting people”, “Listens to your body”.
Thứ hai, bà nói Phần Lan là một
nước nhỏ, nguồn lực giới hạn nên không thể đầu tư phát triển tất cả các ngành
(hiểu theo mình bây giờ là “dàn trải”) mà chỉ tập trung vào một số ngành, nhưng
(bà nhấn mạnh) ngành nào Phần Lan đã quyết phát triển thì đều phải đứng đầu thế
giới! Thí dụ điển hình như vừa kể là NOKIA, rồi ngành gỗ giấy có tập đoàn
UPM-Kymenen lớn nhất thế giới, hãng VAISALA đứng đầu thế giới về thiết bị khí tượng
thủy văn, POLAR nổi tiếng nhất thế giới về đồng hồ thể thao và hoạt động ngoài
trời, KEMIRA là tập đoàn cung cấp hóa chất xử lý nước lớn nhất thế giới,
CARGOTEC - một trong những tập đoàn hàng đầu thế giới về thiết bị cảng biển,
tập đoàn Instrumentarium nổi danh toàn cầu về thiết bị y tế, chăm sóc sức khỏe…
Thứ ba, bà Halonen nói, ngày nay
tốc độ đưa một kết quả nghiên cứu thành sản phẩm có mặt trên thị trường có khi
tính bằng phút, bằng giây nên nếu chúng tôi không nhanh thì sẽ không thể cạnh
tranh. Muốn làm được điều này, chúng tôi phải động viên toàn bộ nguồn lực xã
hội, con người để làm sao nhanh chóng thương mại hóa các kết quả nghiên cứu
bằng triển khai các mô hình platform như trung tâm sáng tạo, trung tâm chuyên
môn, vườn ươm công nghệ, hi-tech park…
Qua bài phát biểu của bà Halonen,
ta nhận thức được không chỉ về chiến lược mà còn là những triết lý và chìa khóa
phát triển của Phần Lan. Đó là (1) Xã hội sáng tạo/hay Văn hóa sáng tạo
Creative /Innovation Society (2) Synergy cooperation hay mô hình xoắn kép
Triple helix; (3) Tư duy Platform.
Kiểu người “T”
Như bà Tổng thống mở đầu bài phát
biểu đã nói về vấn đề cốt lõi nhất trong phát triển của Phần Lan, đó là con
người có văn hóa sáng tạo. Do vậy mà họ đã tập trung phát triển con người sáng
tạo trước khi xây dựng những trung tâm hay khu này khu kia như ở Việt Nam.
Những con người sáng tạo chính là kiểu người mà các giáo sư ở trường AALTO chỉ
ra: “T” Profile.
Tom Kelley là chuyên gia hàng đầu
thế giới về phát triển môi trường sáng tạo cho các tổ chức, công ty hay cả quốc
gia. Ông là tác giả cuốn sách nổi tiếng “The Ten Faces of Innovation”, là Giám
đốc điều hành của IDEO, một design firm hoạt động toàn cầu chuyên giúp các tổ
chức sáng tạo. Chẳng hạn như họ đã tạo ra các dòng sản phẩm và dịch vụ sáng tạo
cho các tập đoàn hàng đầu thế giới như Proter & Gamble, Samsung, Apple…
Đồng thời chuyên xây dựng văn hóa sáng tạo cho các tổ chức.
Khái niệm “T” Profile cho cá nhân
được Tom Kelley giới thiệu lần đầu tiên năm 2005 trong cuốn sách “The Ten Faces
of Innovation”, mô tả những cá nhân kiểu “T” là những người đóng vai trò cực kỳ
quan trọng trong việc xây dựng và phát triển nền văn hóa sáng tạo trong các tổ
chức.
Theo Kelly, có ba kiểu người cơ
bản:
Kiểu người thứ nhất là kiểu “I”, loại người này chẳng bao giờ tham gia làm việc nhóm, chỉ hợp làm
việc một mình. Thuộc về kiểu người này chúng ta có thể thấy rất nhiều như các
nhà nghiên cứu, nhà khoa học, các chuyên viên lập trình. Họ thường nghiên cứu rất
sâu và rất giỏi trong lĩnh vực riêng biệt của mình nhưng ít khi có sự cảm
thông, hiểu, chia sẻ và quan tâm tới người khác. Cũng có thể họ là những chuyên
gia rất tinh thông về một loại sản phẩm, công nghệ hay thị trường nào đó nhưng
họ ít có hiểu biết về những lĩnh vực khác, những mối quan tâm ngoài chuyện của
họ.
Nói chung, khi những người này tham gia vào hoạt động sáng tạo, do
thiếu hàng loạt kỹ năng, mối quan tâm và kinh nghiệm, họ sẽ rất khó khăn khi
chuyển những kết quả sáng tạo ra thị trường và sáng tạo bền vững.
Kiểu người thứ hai là những cá nhân “dấu gạch ngang” (hyphen). Đây là kiểu người ngược hoàn toàn với kiểu “I”. Nhóm
người này có tích lũy rộng những kiến thức, mối quan tâm, kỹ năng và kinh nghiệm
trong rất nhiều lĩnh vực. Tuy nhiên, họ lại thiếu hụt những kiến thức sâu trong
một lĩnh vực quan trọng nào đó hoặc lĩnh vực liên quan. Tức là những người thiếu
chuyên môn thực. Như vậy những cá nhân kiểu “–” sẽ bị giới hạn về khả năng am
hiểu sâu những công nghệ, ý tưởng hay mô hình quan trọng được xem là xương sống
của các quá trình đổi mới (Innovation).
Từ đó nảy sinh ra kiểu người thứ ba, tức kiểu “T”. Người nhóm này có chuyên môn sâu về một lĩnh vực, kỹ năng, kiến
thức hay công nghệ nào đó. Tuy nhiên, họ hay để tâm tích lũy những kỹ năng,
kinh nghiệm hay các sở thích mà tự họ rút ra. Thí dụ, một chuyên gia trong lĩnh
vực năng lượng tái tạo có tích lũy thêm kinh nghiệm khi sống và làm việc ở môi
trường nước ngoài, hiểu về văn hóa, ngôn ngữ của nước đó. Như vậy người này sẽ
nhìn thấy những cơ hội phát triển năng lượng tái tạo đó ở trong những môi trường
văn hóa đặc thù mà những người khác không nhìn thấy hoặc không hiểu. (Vào năm
2010 khi tôi đưa đoàn lãnh đạo Ủy ban dân tộc Việt Nam đến thăm công ty Năng lượng
Mặt trời NAPS, một vị trong đoàn có hỏi rằng tại sao Phần Lan là nước có rất ít
nắng (chỉ có 5 tháng mùa hè) sao các ông lại đi vào phát triển năng lượng Mặt
trời? Ông Heikki Neuvonen là Phó Chủ tịch NAPS trả lời rằng: vì Phần Lan rất ít
nắng nên chúng tôi rất quý trọng nguồn năng lượng này và cố gắng phát triển
công nghệ chế tạo ưu việt nhất, để khi chúng tôi sử dụng tốt ở điều kiện ít nắng
như Phần Lan thì chắc chắn chúng tôi sẽ có cơ hội kinh doanh ở những nước nhiều
nắng như Việt Nam).
Phần lớn những nhà kinh doanh và nhà sáng tạo nổi tiếng đều là những
người kiểu “T”, họ có khả năng cross-pollinate các lĩnh vực kiến thức, sở thích
và đam mê khác nhau với kinh nghiệm chuyên môn để hiểu và đáp ứng tốt hơn yêu cầu
sáng tạo năng động, khuynh hướng trào lưu mới và nói chung là tăng cường sáng tạo.
Điều này rất rõ trong các công ty ở Phần Lan mà tôi thường tiếp
xúc. Các giám đốc điều hành hay marketing… vừa có chuyên môn về lĩnh vực họ
đang làm, vừa là những người có kiến thức văn hóa đa chiều, những mối quan tâm
và niềm đam mê khác. Có một sự thực là ở Phần Lan và các quốc gia phát triển
khác trong 50 năm trở lại đây đã tập trung nhiều vào con người hơn là đầu tư
các trang thiết bị và phương tiện. Những quỹ đầu tư của nhà nước cho sáng tạo
cũng chú trọng tới việc phát triển nhiều loại dịch vụ hỗ trợ phi tài chính cho
các hoạt động kinh doanh (thông tin, phương pháp, tư vấn), hội nhập giáo dục với
sự tăng trưởng của nguồn vốn tri thức. Đây là nguồn vốn sẽ tồn tại mãi với
chúng ta trong bất kỳ hoàn cảnh nào có thể xảy ra.
Có thể nói, văn hóa sáng tạo ở Phần Lan được xây dựng trên nền tảng
tạo ra những kiểu người chữ “T”. Từ những nhà lãnh đạo đến các nhà kinh doanh,
hoạch định chính sách hay sinh viên… ở đâu cũng có thể thấy những người kiểu
“T” này nắm giữ các vị trí quan trọng.
Thực ra ở Việt Nam chúng ta cũng đã có những khái niệm tương tự
như mối liên kết “3 nhà” hay “4 nhà” nhưng điều quan trọng là nếu thiếu những
người kiểu “T” ở vị trí thực thi của việc kết nối các nhà đó thì sẽ không bao
giờ đạt hiệu quả. Vậy vấn đề cốt yếu cho mọi chính sách vĩ mô, các mô hình hay
công cụ phát triển (như vườn ươm công nghệ, vườn ươm kinh doanh, trung tâm sáng
tạo... mà sắp tới sẽ trình bày tiếp) đều xuất phát từ con người và văn hóa.
