Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng
1. Năm 1615, có một linh mục người
Italia tên là Cristoforo Borri đến Việt Nam, ở Đàng Trong. Ông sinh năm 1583 tại
Milano, mất năm 1632. Ông gia nhập Dòng Tên năm 1601, khi ở Đàng Trong ông là một
trong những người cố gắng giảng đạo bằng tiếng Việt.
Năm 1621 - 1622, Borri viết cuốn Xứ Đàng
Trong năm 1621, trong đó đã miêu tả đời sống của người Việt Nam rất trìu mến.
Đoạn văn dưới đây viết về y phục:
“Còn về y phục thì như chúng tôi đã nói,
tơ lụa rất thông dụng ở xứ Đàng Trong đến nỗi ai cũng mặc hàng tơ lụa. Bây giờ
chỉ nói về cách họ mặc mà thôi. Bắt đầu từ phái nữ, phải nhận rằng cách mặc của
họ tôi vẫn coi là giản dị hơn khắp cõi Ấn Độ, vì họ không để lộ một phần nào
trong thân thể, ngay cả trong những mùa nóng bức nhất.
Họ mặc tới năm hay sáu váy lụa trơn, cái
nọ chồng lên cái kia và tất cả có màu sắc khác nhau. Cái thứ nhất phủ dài xuống
chấm đất, họ kéo lê rất trịnh trọng, khéo léo và uy nghiêm đến nỗi không trông
thấy đầu ngón chân. Sau đó là cái thứ hai ngắn hơn cái thứ nhất chừng bốn hay
năm đốt ngón tay, rồi tới cái thứ ba ngắn hơn cái thứ hai và cứ thế trong số
còn lại theo tỉ lệ cái nọ ngắn hơn cái kia, để cho các màu sắc đều được phô bày
trong sự khác biệt của mỗi tấm.
Đó là thứ phái nữ mặc từ thắt lưng xuống
bên dưới. Còn trên thân mình thì họ khoác vắt chéo như bàn cờ với nhiều màu sắc
khác nhau, phủ lên trên tất cả một tấm voan rất mịn và rất mỏng cho người ta
nhìn qua thấy tất cả màu sặc sỡ chẳng khác mùa xuân vui tươi và duyên dáng,
nhưng cũng không kém trịnh trọng và giản dị.
Họ để tóc xõa và rủ xuống vai, có người
để tóc dài chấm đất, càng dài càng được coi là càng đẹp. Họ đội trên đầu một thứ
mũ lớn diềm rộng che hết mặt khiến họ chỉ có thể trông xa hơn ba hay bốn bước
trước mắt họ. Thứ mũ đó cũng đan bằng lụa và kim tuyến tuỳ theo gia thế của từng
người. Phép xã giao không buộc người phụ nữ làm gì khác khi phải chào hỏi những
người mình gặp, ngoài việc cất nón đủ để trông thấy mặt.
Đàn ông thì không nai nịt, nhưng quàng cả
một tấm, rồi cũng thêm năm hay sáu áo dài và rộng. Tất cả đều bằng lụa màu sắc
khác nhau với ống tay rộng và dài như ống tay các tu sĩ Biển Đức. Còn từ thắt
lưng trở xuống thì tất cả đều sắp đặt các màu rất khéo và rất đẹp. Thế nên khi
ra phố thì họ phô trương màu sắc hài hòa, nếu có gió nhẹ thổi từ bên trong làm
tung bay thì thực ra có thể nói là những con công xoay tròn khoe màu sắc đẹp của
mình”. (Hồng Nhuệ - Nguyễn Khắc Xuyên và Nguyễn Nghị dịch)
Sự mô tả của Borri khiến nhiều nhà
nghiên cứu và người đọc nói chung rất ngạc nhiên, vì người ta đều biết rằng người
Việt Nam vốn ăn mặc giản dị hơn thế nhiều. Có người cho rằng Borri đã miêu tả bộ
y phục gọi là mớ bẩy, mớ ba mà người Việt, đặc biệt là dân Quan họ Bắc Ninh mặc
trong các dịp lễ hội. Còn thông thường đàn bà Việt chỉ mặc yếm bên trong, váy ở
dưới, và áo cánh mỏng ra ngoài, đàn ông mặc quần lá tọa, áo cánh nâu, khi gặp
quan trên, hoặc có việc thì mặc áo thụng dài.
Trong đoạn văn có mô tả cái mũ lớn thì
đó chính là nón quai thôi thao thôi. Trên thực tế nếu đàn bà mặc váy, quấn ruột
tượng xanh, buông hai đầu bao tượng xuống váy, như một loại thắt lưng, rồi mặc
áo tứ thân, bắt hai vạt trước chéo nhau, thì cũng tương tự như cách miêu tả của
Borri, dù sao cũng còn giản đơn hơn thế.
2. Trong quá trình nghiên cứu, chúng tôi
thấy có hai pho tượng Kim đồng - Ngọc nữ, thế kỷ 18, 19, ở chùa Dâu (Thuận
Thành, Bắc Ninh) có tạc y phục theo phong cách hiện thực là gần gũi với miêu tả
của Borri hơn cả, thậm chí là rất sát.
Cả Kim đồng và Ngọc nữ đều mặc tương đối
giống nhau. Áo chẽn tay thêu hoa văn vàng chạy vòng trước ngực qua cánh tay,
lưng mặc bồ tử - một loại áo đai, thắt bằng một dải lụa buông xuống phía trước.
Ở trong mặc váy chùng (hoặc quần cho Kim đồng?), ngoài váy có rất nhiều diềm
hoa văn hình phướn buông thành nhiều nếp rời quanh thân, lớp ngoài đè lớp
trong, nom rất ngoạn mục. Thực ra đây là một vành các dải lụa hoa văn, xếp
thành một hai lớp có đai đeo vòng xung quanh váy, một hình thức trang trí rời,
hiện nay các y phục diễn xướng dân gian vẫn dùng cho các cô gái đóng tiên nữ.
Song rất có thể vào thời Borri quan sát
trong những năm đầu thế kỷ 17, phụ nữ Việt Nam ăn mặc diêm dúa nhiều lớp thế
chăng, và không chỉ mặc trong lễ hội, mà mặc cả ngày thường.
Trong cuốn sách của Borri cho thấy đời sống
của người Việt Đàng Trong lúc đó khá sung túc và thoải mái, vậy tại sao lại
không mặc đẹp.
