Nguyễn Hùng Vĩ
Đều
có cấu trúc đối đáp nam nữ. Nhân vật trữ tình đều là chàng trai và cô gái, anh
và em. Cảnh huống cũng tương tự: chàng trai đến muộn, cô gái đã có chồng, anh
liền cất lên tiếng lòng của mình, cô gái cất lời đối đáp. Cả hai bài đều hay,
đều sống lâu bền trong tâm tưởng dân gian. Ấy thế mà mỗi bài cho ta một nét đẹp
riêng, đậm tính chất vùng miền: Bắc bộ và xứ Nghệ, rộng hơn là miền trung. Đó
là hai tác phẩm Trèo lên cây bưởi hái hoa và Anh đến thăm hoa...
Trong
cảnh huống đó, chàng trai Bắc bộ kể chuyện tìm duyên:
Trèo
lên cây bưởi hái hoa
Bước
xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.
Không
rõ anh có trèo thật không hay anh bịa ra thế như một lời kể công, kể khổ, đưa
đẩy, thưa lời nhưng rõ ràng là nghe thật lận đận (trèo lên - bước xuống),
hướng của anh ta là hướng dọc trong một không gian sum suê nhưng chật hẹp của
vườn tược đồng bằng. Và hành động của anh ta cũng bất chợt, thiếu kiểm soát.
Nếu một câu thơ cân chỉnh, lí trí thì dừng lại ở "hái nụ" hoặc
"hái quả" mới đúng chứ: Bưởi thì hoa, cà thì nụ / quả. Đằng
này anh ta lại hái nụ tầm xuân. Như vô ý, như tiện thể. Nói chung
là tính lí trí bị phá vỡ, một hình ảnh như ngẫu nhiên mà hiện ra. Thế rồi anh
ta thấy: Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc. Dù kín đáo cũng mang một thông
điệp: sự đã rồi như hoa kia đã nở. Và rồi cũng phải thốt lên sự thật và cảm
nghĩ của mình:
Em
có chồng rồi anh tiếc lắm thay!
Thơ
mà thật gần khẩu ngữ. Không thật trần trụi nhưng rõ là phải nói tuột điều đáng
nói ra, không hoa lá gì nữa. Tâm trạng chàng trai vận động từ mơ hồ sang mạch
lạc. Tuy nhiên, anh cũng chỉ dám tiếc mà thôi, không dám yêu cầu gì.
Tiếc thôi thì cũng đủ làm cho nàng xao xuyến. Phụ nữ có chồng rồi mà còn được
trai tân tiếc thì còn gì hơn.
Như
một phản xạ từ thâm căn cố đế của đạo đức tam tòng, cô gái mạch lạc phân bua:
Ba
đồng một mớ trầu cay
Sao
anh không hỏi những ngày còn không
Bây
giờ em đã có chồng...
Cân
đong đo đếm với những số từ, đủ cả. Những câu thơ của lí trí, có định giá, có
lập luận, có khẳng định: em đã có chồng! Anh tiếc vì anh đã đến muộn! Nhưng rồi
liền sau đó, cô không lí trí mãi được nữa. Câu tiếp theo thì đã đúng là một lời
than thân trách phận, tội nghiệp làm sao:
Như
chim vào lồng, như cá cắn câu.
Tình
xưa trong ca dao định mệnh lắm. Nó có một đồ thị vận động phổ quát: Tìm duyên -
gặp gỡ - đối đáp - trao duyên - hò hẹn - thề bồi - hôn nhân - rồi than thân
trách phận. Chung cục ít ngọt ngào. Cô gái này cũng vậy. Đáp ba câu thì ngắn ấy
vậy mà than thân ba câu lại dài:
Như
chim vào lồng, như cá cắn câu
Cá
cắn câu biết đâu mà gỡ
Chim
vào lồng biết thưở nào ra...
Không
phải vì 22 chữ nó dài hơn 20 chữ mà hình như câu thơ chưa muốn dứt. Mà lạ thật,
khẳng định mình đã có chồng thế mà còn ngân nga chuyện "gỡ" với
chuyện "ra". Dù sao con gái cũng "dưa lê" hơn con trai một
chút. Ngược với chàng trai, tâm trạng cô gái vận động từ lí tính đến hoang
mang.
Chàng
trai xứ Nghệ thì khác hẳn. Anh ta đi tìm thật lang thang, từ chỗ này nhảy sang
chỗ khác: Anh đến thăm hoa... Anh đến bến đò... Anh đến tìm em... Đúng
là đường vô xứ Nghệ quanh quanh. Cũng là kể công lênh nhưng trên một không gian
khoáng đạt, vận động tìm duyên của anh ta theo bản đồ chiều ngang, không có
chuyện trèo lên bước xuống. Nhưng ở đâu anh cũng gặp sự đã rồi:
Anh
đến thăm hoa thì hoa kia đã nở
Anh
đến bến đò thì đò đã sang sông
Anh
đến tìm em thì em đã có chồng.
Chàng
trai này tính mục đích rất rõ, các câu thơ đều sáng sủa một cách bộc trực, dù
vẫn ví von nhưng cũng thẳng thắn, tính lí trí rất mạnh. Biết đã nhỡ rồi nhưng
anh ta không "tiếc" mà buộc bện, cật vấn ngay:
Nghĩa
tình em như rứa hỏi mặn nồng lấy chi?
Còn
cô gái cũng chẳng kém cõi gì khi cô chan chát đối lại bằng lí lẽ rất tự nhiên,
khó mà bắt bẻ được:
Hoa
đến thì thì hoa phải nở
Đò
đầy rồi thì đò phải sang sông
Đến
duyên em thì em phải lấy chồng.
Quả
là tài tình. Anh không thể trách cứ em vì không ai cắm sào đợi nước mãi được.
Anh cứ nghĩ cho kĩ đi:
Nghĩa
tình em như rứa, có mặn nồng thì tùy anh!
Nói
là "tùy anh" nhưng thực chất là hết nhẽ, khác hẳn cô gái Bắc bộ nói
"biết đâu", "biết thưở" nhưng lại bày đường kiến nhoi.
Lẽ
dĩ nhiên, bài Trèo lên cây bưởi đã hẳn hòi là ca dao, dù tâm trạng đối
đáp nhưng ta khó lòng còn thấy hát ở đâu, còn bài Anh đến thăm hoa là
bài dân ca trong tình thế hát đối đáp thực sự. Đã đối đáp thì phải chứng tỏ anh
tài, không chịu thua và càng chí lí càng tốt. Nhưng ta cũng thấy lộ rõ ở đây
hai tính cách:
Bài
Bắc bộ đẹp hướng nội, tinh tế, duy tình.
Bài
xứ Nghệ đẹp phóng khoáng, lí trí, thị tài.
Đó cũng là tính cách hai vùng miền chăng?
