Michael Lewis
Vietnamnet
Tất cả các bạn đã được cho cái bánh
thừa. Tất cả các bạn sẽ còn gặp nhiều cái bánh thừa nữa.... Nhưng bạn sẽ hạnh
phúc hơn, và thế giới sẽ tốt đẹp hơn, nếu ít nhất bạn làm ra vẻ là bạn không
xứng đáng.
Xem video trọn bài diễn văn "Don't Eat Fortune's Cookie"
Bài diễn văn
nhân lễ tốt nghiệp của sinh viên Đại học Princeton tháng 6/2012, của cây bút Michael
Lewis, tựa đề “Don’t Eat Fortune’s Cookie”, Trương Huân dịch
Tuần Việt
Nam xin đăng dưới đây để quý bạn đọc cùng chia sẻ, suy ngẫm về quan niệm giáo
dục và các thang giá trị của tuổi trẻ nước Mỹ.
Ngày 3 Tháng
Sáu, 2012
Xin cảm ơn.
Cảm ơn hiệu trưởng Tilghman. Cảm ơn các thành viên hội đồng tín nhiệm và các
thân hữu của trường. Cảm ơn các phụ huynh khóa 2012.
Trên hết,
xin cảm ơn các bạn sinh viên Princeton khóa 2012. Xin các bạn tự thưởng cho
mình một tràng pháo tay.
Cú hích đầu
tiên...
Ba mươi năm
trước tôi ngồi chỗ các bạn ngồi. Tôi chắc hẳn đã nghe một người già hơn kể
chuyện đời mình. Nhưng tôi chẳng nhớ từ nào cả. Tôi cũng chẳng nhớ ai đã nói.
Cái mà tôi nhớ, một cách sống động nhất, là việc tôi tốt nghiệp.
Tôi đã được
dạy là tôi phải cảm thấy hứng thú, có phần cảm giác nhẹ nhõm, và có thể là toàn
thể các bạn cũng được dạy như thế. Tôi chẳng cảm thấy gì trong số đó. ...Tôi đã
đến và hiến cho nơi đây bốn năm đẹp nhất cuộc đời và đây là cách mà nơi đây nói
lời cảm ơn với tôi. Bằng cách... đá tôi ra.
Lúc đó tôi
chỉ chắc có mỗi một việc: Tôi chẳng thể có giá trị gì cho thế giới bên ngoài
hết. Điều trước tiên cần nói, tôi học lịch sử mỹ thuật. Ngay cả thời đó thì theo
học ngành này đã được coi là điên.
Tôi gần như
chắc chắn là được chuẩn bị ít hơn cho thị trường so với hầu hết các bạn. Thế mà
thế nào tôi lại trở nên giàu có và nổi tiếng. Thật ra, chỉ gần như là thế. Tôi
sẽ giải thích ngắn gọn cho các bạn, điều đó đã xảy ra như thế nào.
Tôi muốn các
bạn nhận ra con đường sự nghiệp có thể lắt léo đến mức nào, trước khi các bạn
rời khỏi ghế nhà trường và đi trên con đường này.
Tôi tốt
nghiệp từ Princeton mà chưa bao giờ xuất bản được bất cứ một con chữ nào, bất
cứ ở đâu. Tôi không viết cho Prince**, hay cho bất cứ đơn vị nào.
Nhưng ở
Princeton, học lịch sử mỹ thuật, tôi cảm nhận được cú hích đầu tiên từ niềm đam
mê văn học của mình. Giáo sư hướng dẫn của tôi là một người rất có tài năng,
ông là một nhà khảo cổ học, tên là William Childs.
Đề tài khoá
luận tốt nghiệp của tôi là đề xuất một lời giải cho việc tại sao nhà điêu khắc
người Ý Donatello sử dụng nền điêu khắc Hy Lạp và Roman- hoàn toàn không liên
quan đến ý tưởng chính, nhưng tôi luôn muốn nói cho mọi người biết.
Không ai rõ
là GS Childs nghĩ gì, nhưng ông đã làm tôi hứng thú với đề tài này. Hơn cả hứng
thú, tôi bị ám ảnh. Khi tôi nộp bài thì tôi rõ điều tôi muốn làm cả đời tôi:
Viết khóa luận tốt nghiệp. Hoặc, nói cách khác: Viết sách.
Rồi tôi bảo
vệ đề tài tốt nghiệp. Tôi lắng nghe và chờ GS Childs lên tiếng rằng khóa luận
của tôi hay đến mức nào. Ông chẳng nói gì. Và thế là sau 45 phút tôi mới hỏi,
"GS nghĩ gì về bài viết của em?"
"Như
thế này" ông nói. "Đừng bao giờ cố lập nghiệp bằng nghề viết."
Và tôi không
cố thử, không thật sự như vậy. Tôi đã chọn việc mà tất cả mọi người không biết
phải làm gì sau khi ra trường chọn làm: Học tiếp trường cao học.
Tôi viết
sách ban đêm, mà không có hiệu quả lắm, lý do chính vì tôi không biết tôi cần
phải viết về cái gì. Một hôm tôi được mời đến dự một bữa tối, tôi ngồi ngay
cạnh bà vợ của một ông lớn ở một ngân hàng đầu tư ở Wall Street, gọi là Salomon
Brothers. Bà ta nói với chồng mình cho tôi một chân làm việc.
Tôi
chẳng biết tí gì về Salomon Brothers. Nhưng Salomon Brothers may mắn là nơi
Wall Street được cải tổ -- thành nơi chúng ta đều biết đến và yêu mến.
Khi tôi đến đó, tôi được bổ nhiệm,
gần như là ngẫu nhiên, vào một vị trí có thể quan sát được sự phát triển kinh
hoàng: Họ biến tôi thành chuyên gia tại chỗ về chứng khoán phái sinh. Một năm
rưỡi sau Salomon Brothers gửi cho tôi tấm séc trị giá một trăm ngàn đô la để
tôi tham vấn về chứng khoán phái sinh cho những nhà đầu tư chuyên nghiệp.
Bây giờ thì
tôi có cái để mà viết rồi: Salomon Brothers. Wall Street đã đảo điên đến mức nó
trả một khoản tài sản nho nhỏ cho các sinh viên Princeton mới ra trường không
biết tí tẹo nào về tài chính để làm ra vẻ là chuyên gia về tiền bạc. Tôi nhảy
tiếp tới đề tài tốt nghiệp tiếp theo của mình.
Tôi gọi điện
cho cha tôi. Tôi nói tôi sẽ bỏ việc mà lúc đó người ta hứa trả tôi hàng triệu
đô la để viết một cuốn sách với số tiền ứng trước 40 ngàn đô. Đầu dây bên kia
ngừng lại không nói gì một thời gian khá lâu. "Con nghĩ lại cho kỹ về việc
đó nhé," cha tôi nói.
"Tại
sao?"
"Ở lại
Salomon Brothers 10 năm, dành dụm tiền nong, sau đó thì hẵng viết sách,"
ông nói.
Tôi không
cần nghĩ lại nữa. Tôi biết niềm đam mê từ trí tuệ cảm giác như thế nào- vì tôi
đã biết nó như thế nào ở đây, tại Princeton- và tôi muốn tìm lại cảm giác đó.
Lúc đó tôi 26 tuổi. Nếu tôi mà đợi đến năm 36, tôi sẽ không bao giờ muốn làm
việc này. Tôi hẳn sẽ quên cảm giác đó.
Cuốn sách
tôi viết mang tên "Liar's Poker" ("Poker của kẻ nói láo").
Cuốn sách bán ra được một triệu bản. Tôi lúc đó 28 tuổi. Tôi có sự nghiệp, chút
danh vọng, một khoản tài sản nho nhỏ và một câu chuyện về cuộc sống mới.
Tự dưng mọi
người nói với tôi rằng tôi sinh ra là để viết sách. Việc này thật vô cùng đột
ngột. Ngay cả khi tôi có thể thấy một câu chuyện khác, chân thực hơn, mà may
mắn là phông nền chủ đạo.
Cơ hội để
được ngồi cạnh phu nhân Salomon Brothers đó là bao nhiêu? Cơ hội để có việc làm
ở một công ty Wall Street số một để viết truyện ở tuổi đó là bao nhiêu? Cơ hội
để có được vị trí với tầm nhìn tốt nhất với ngành tài chính như thế là bao
nhiêu?
Cơ hội để có
được cha mẹ, người không từ bỏ con mà chỉ thở dài nói "nếu phải làm thì
làm đi" là bao nhiêu? Cơ hội có được cái cảm giác thôi thúc đã nhen nhóm
trong tôi từ một GS lịch sử mỹ thuật ở Princeton là bao nhiêu? Và trước tiên,
cơ hội được nhận vào Princeton học là bao nhiêu?
"Bóng
tiền" và sự định thang giá trị
Trường hợp
của tôi minh họa cho việc làm sao người ta luôn lý giải thành công. Mọi người-
đặc biệt là những người thành công- không muốn nghe sự thành công được giải
thích bằng sự may mắn.
Khi họ già,
họ thành công, người ta cảm thấy thành công là lẽ tất nhiên. Họ không muốn thừa
nhận vai trò của những biến cố bất ngờ trong đời. Có một lý do cho việc này:
Thế giới cũng không muốn thừa nhận sự may mắn.
Tôi viết một
cuốn sách về vấn đề này, tựa đề là "Moneyball" ("Bóng
tiền"). Nội dung cuốn sách có vẻ như nói về bóng chày nhưng thực chất
không phải. Trong thế giới bóng chày chuyên nghiệp, có các câu lạc bộ giàu và
các câu lạc bộ nghèo, và họ chi những khoản tiền rất khác nhau cho các cầu thủ
của mình.
Khi tôi viết
cuốn sách này, đội bóng chày chuyên nghiệp giàu nhất, New York Yankees, chi
khoảng 120 triệu đô la cho 25 cầu thủ của mình. Đội nghèo nhất, Oakland A, chi
30 triệu. Nhưng kỳ lạ thay đội Oakland cũng có số trận thắng bằng đội Yankees-
và hơn tất cả những đội giàu hơn còn lại.
Việc này
đáng ra là không thể. Trên lý thuyết, các đội giàu đã mua các cầu thủ tốt nhất
và thắng ở tất cả các trận. Nhưng đội Oakland đã phát hiện ra một điều: Các câu
lạc bộ giàu có không thật sự hiểu những cầu thủ tốt nhất là ai. Các cầu thủ bị
định giá sai.
Và lý do lớn
duy nhất mà họ bị định giá sai là những nhà chuyên môn không chú ý đúng mức tới
vai trò của sự may mắn tới sự thành công trong môn bóng chày.
Các cầu thủ
được tính công trạng cho những việc họ làm mà phụ thuộc vào phong độ của những
người khác: Những cầu thủ giao bóng được thưởng vì thắng trận, các cầu thủ đập
bóng được thưởng vì chạy tới căn cứ trước các cầu thủ chạy...
Gác chuyện
bóng chày, chuyện thể thao lại. Ở đây bạn có các nhân viên công sở, trả hàng
trăm triệu đô la một năm. Họ làm đúng cái việc mà những người cùng nghề với họ
đã làm hàng đời.
Trước hàng
triệu người, những người đánh giá từng cử động của họ. Họ có thống kê với từng
việc họ làm. Vậy mà họ vẫn bị định giá sai- vì thế giới bên ngoài không nhìn
thấy sự may mắn của họ.
Điều này đã
xảy ra hàng thế kỷ. Ngay trước mắt chúng ta. Và không ai để ý - cho đến khi nó
giúp một câu lạc bộ nghèo nàn nhiều đến mức mà mọi người không thể không để ý.
Và anh phải hỏi: nếu một cầu thủ chuyên nghiệp được trả hàng triệu đô la mà còn
có thể bị định giá sai, thì ai tránh được việc này?
Nếu sự danh
giá một cách tuyệt đối của thể thao chúng ta vẫn tin mà còn không thể giúp ta
phân biệt được giữa vận may và tài năng, thì còn cái gì có thể làm được việc
này?
Câu chuyện
"Moneyball" mang các ứng dụng thực tế. Nếu bạn sử dụng số liệu tốt
hơn, bạn có thể tìm được những giá trị tốt hơn; luôn tồn tại điểm yếu của thị
trường có thể khai thác, vân vân.
Nhưng nó
mang một thông điệp rộng hơn và ít thực tiễn hơn: Đừng có bị đánh lừa bởi thành
quả của cuộc sống. Thành quả của cuộc sống, tuy là không hoàn toàn ngẫu nhiên,
một phần quyết định lớn là do may mắn.
Trên hết,
nhận ra là nếu bạn có thành công, thì bạn có cả may mắn nữa- và với may mắn bạn
có trách nhiệm. Bạn nợ một khoản, và khoản nợ đó không chỉ của những đấng thần
linh mà bạn thời phụng. Bạn nợ sự đen đủi.
Bây giờ tôi
sống ở Berkeley, California. Vài năm trước, chỉ cách nhà tôi vài bước, hai nhà
nghiên cứu ở phân viện nghiên cứu Tâm lý Cal (California) đã dàn dựng một thí
nghiệm. Họ bắt đầu bằng cách tập hợp các sinh viên, làm chuột bạch.
Khi họ già,
họ thành công, người ta cảm thấy thành công là lẽ tất nhiên. Họ không muốn thừa
nhận vai trò của những biến cố bất ngờ trong đời. Có một lý do cho việc này:
Thế giới cũng không muốn thừa nhận sự may mắn.
Sau đó họ
chia sinh viên ra làm các nhóm, phân loại theo giới tính. Ba nam, hoặc ba nữ,
mỗi nhóm. Sau đó họ cho các nhóm này vào trong một căn phòng, và ngẫu nhiên
chọn một trong ba người làm nhóm trưởng.
Sau đó họ giao
cho các nhóm này một số vấn đề về đạo đức nan giải: Ví dụ như phải làm gì với
gian lận trong học đường, hoặc làm sao chỉnh đốn việc uống rượu trong ký túc
xá.
Sau đúng 30
phút họp nhóm các nhà nghiên cứu dừng các nhóm lại. Các nhóm sinh viên được cho
vào một phòng có một cái đĩa bánh. Bốn cái bánh. Các nhóm có ba người, nhưng có
bốn cái bánh. Mỗi người trong nhóm dĩ nhiên là có một cái bánh, nhưng còn thừa
một cái bánh thứ tư ở trên đĩa.
Như thế thì
thật là nan giải. Nhưng thực tế là không. Với một sự kiên định hiếm có, người
được chọn ngẫu nhiên làm trưởng nhóm sẽ lấy cái bánh thứ tư lên và ăn. Không
chỉ ăn, mà thậm chí còn ăn một cách khoái trá: Miệng nhai, mồm há, nước miếng ở
hai bên mép. Tàn cuộc, cái còn lại là... vụn bánh ở trên áo của người trưởng
nhóm.
Người trưởng nhóm chẳng làm điều gì khác người cả. Họ chẳng
có cái khả năng đặc biệt gì. Họ được chọn ngẫu nhiên, 30 phút trước. Cái danh
của họ chẳng gì ngoài sự may mắn. Dù thế những người đó vẫn có cảm giác cái
bánh phải là phần của họ.
Nghiên cứu
này giúp giải thích những khoản hoa hồng và khoản tiền trả cho CEO ở Wall
Street, và tôi chắc rằng còn giả thích được cho nhiều hành vi khác của con
người. Nhưng nó cũng có liên quan tới những bạn mới tốt nghiệp Đại học
Princeton.
Nói chung
các bạn đã được bố trí làm người dẫn đầu. Vị trí của các bạn có thể không hoàn
toàn ngẫu nhiên. Nhưng các bạn phải cảm nhận được phần ngẫu nhiên trong đó: Các
bạn là một số nhỏ may mắn.
May mắn ở
gia đình có điều kiện, may mắn ở đất nước có điều kiện, may mắn là một nơi như
Princeton tồn tại để nhận những người may mắn, được giới thiệu với những người
may mắn khác, và tăng thêm khả năng càng trở nên may mắn.
May mắn các
bạn sống ở một xã hội thịnh vượng nhất thế giới, ở một thời điểm mà không ai
trông đợi các bạn phải hy sinh điều các bạn thích làm để làm bất cứ việc gì
khác.
Tất cả các
bạn đã được cho cái bánh thừa. Tất cả các bạn sẽ còn gặp nhiều cái bánh thừa
nữa. Trong lúc các bạn sẽ dễ dàng cho rằng mình xứng đáng được hưởng cái bánh
đó. Với tất cả những gì tôi biết, bạn có quyền đó.
Nhưng bạn sẽ
hạnh phúc hơn, và thế giới sẽ tốt đẹp hơn, nếu ít nhất bạn làm ra vẻ là bạn
không xứng đáng.
Đừng quên:
Phục vụ tổ quốc. Phục vụ quốc tế.***
Cảm ơn các
bạn. Và chúc may mắn.
----------------
Lưu ý:
* Ở Hoa Kỳ,
người ta gọi khóa học theo năm tốt nghiệp chứ không gọi theo năm vào học.
** Prince là
tên ngắn gọn của The Princetonian, nội san trường Princeton.
*** "In
the nation's service. In the service of all nations." Đây là khẩu hiệu
chính thức của Đại học Princeton.
Truman State
University, Missouri, Hoa Kỳ
Michael Lewis. Trương Huân dịch
